Son zamanlarda yaygınlaşmış bir efsaneye göre Ömer Hayyam matematik üzerine yaptığı çalışmalarda bilinmeyeni "şey" olarak tanımlar. Bu çalışmalar İspanyolca'ya çevrilirken bilinmeyen "xay" olarak yazılır ve zamanla kısaltılıp "x" halini alır. Matematikteki x de buradan gelmektedir. Ama gerçek böyle değildir. 

Ömer Hayyam’ın matematikteki "x" harfiyle doğrudan bir bağlantısı olduğuna dair yaygın bir yanlış bilgi vardır. Gerçekte, Ömer Hayyam matematikte çok önemli işler yapmış bir bilim insanıdır, özellikle cebir alanında. Ancak, bilinçli olarak bilinmeyen bir değişkene "x" harfini vermesi gibi bir durum söz konusu değildir.

Gerçeklere gelecek olursak:

 

• Ömer Hayyam (1048-1131), özellikle üçüncü dereceden denklemlerin sınıflandırılması ve çözüm yöntemleri üzerine çalışmalarıyla tanınır. "Cebir" adlı eseri bu konuda önemlidir.

• Ancak Hayyam’ın matematiksel ifadelerinde Arapça harfler kullandığı, Batı'daki "x" sembolüyle hiçbir bağlantısı olmadığı bilinmektedir.

• Matematikte bilinmeyen bir değeri temsil eden "x" harfinin kullanılmaya başlanması Avrupa'da, özellikle Rönesans sonrası dönemde olmuştur.

 

Peki "x" harfi nereden geliyor?

• Bu sembolün kökeni genellikle 12. yüzyılda Arapça matematik kitaplarının İspanyolca’ya çevrilmesi sırasında yaşanan dil uyarlamalarına bağlanır.

• Arapçada "şey" (شيء, "şey" yani "bilinmeyen") kelimesi kullanılırdı.

• Bu kelime, Endülüs’te İspanyolcaya çevrilirken telaffuzu zor geldiği için "xay" gibi bir biçime sokuldu ve zamanla sadece "x" harfi kaldı.

• Bu tür çevirilerin en önemli kaynaklarından biri Gerard of Cremona gibi Avrupalı çevirmenlerdi.

• Dolayısıyla, x’in bilinmeyen olarak kullanılmasının kökeni Arapça “şey” kelimesidir, ama bu çeviri süreci Hayyam’dan bağımsızdır.

Sonuç olarak Ömer Hayyam'ın "x" harfini bilinmeyen olarak tanımlaması gibi bir durum yoktur. Bu bir efsanedir. Ancak cebirin tarihindeki yeri çok büyüktür ve üçüncü dereceden denklemler üzerine sistematik çalışmaları, matematik tarihinde önemli bir dönüm noktasıdır.